آسيب شناسي سلاح هاي شيميايي
در سال هاي جنگ تحميلي عراق عليه ايران، مردم شهرهاي مرزي و رزمندگان دچار آسيب ديدگي ناشي از رويارويي با گازهاي شيميايي جنگي شدند. اين پديده ی تلخ باعث شد تا بيماران زيادي بعد از جنگ از عوارض دراز مدت ناشي از تماس با اين گازهاي سمي رنج ببرند. وجود چند هزار بيمار مصدوم شيميايي در كشور ايران و نبود منابع علمي كافي باعث شد تا انبوه مصدومان شيميايي نسبت به بيماري خود و عوارض ناشي از آن اطلاعات كافي نداشته باشند. بي اطلاعي مردم زمينه را براي برداشت هاي غير علمي از سرانجام اين بيماران را فراهم كرد، به طوري كه اين بيماران و خانواده آن ها در حال حاضر گرفتار نوعي وحشت نسبت به سرانجام خود هستند. اين وضعيت براي بيماران و خانواده ی آن ها و جامعه اي كه اين افراد درآن زندگي مي كنند، نامطلوب است . ازطرفي، آگاهي يافتن از بيماري باعث مي شود تا ترس ناشي از جهل از بين برود و بيمار توانايي پيدا كند تا براي مراقبت از خود و زندگي با بيماري خود برنامه ريزي نمايد.
اين در حالي است كه اين بيماري در اين وسعت فقط براي كشور ايران در قرن اخير رخ داد و كشورهاي پيشرفته كه داراي توانايي علمي هستند، نسبت به اين بيماري شناختي ندارند، بنابراين ضرورت داشت كه متخصصان ايراني به نگارش منابع علمي در وجوه مختلف و براي گروه هاي مختلف اقدام كنند.
خوشبختانه در سال هاي اخير تعدادي كتاب و مقاله درباره ی اين موضوع منتشر شده است. يكي از اين كتاب ها «راهنماي بهداشت و سلامت براي جانبازان شيميايي و مراقبين بهداشتي آن ها» ست، كه به همت پژوهشكده مهندسي و علوم پزشكي جانبازان انتشار يافته است.
تاريخچه جنگ شيميايي:
استفاده از عوامل سمي و شيميايي هزاران سال پيش در جنگ هاي باستان مرسوم بود. مطابق متن هاي تاريخي، سربازان يونان، اسپارت ها و... در پاي قلعه هاي دشمن از دود و قير براي از پا در آوردن و خفه كردن سربازان دشمن استفاده مي كردند.
روز بیست و دوم آوريل 1915 (جنگ جهاني اول ) در تاريخ به نام «روز تولد جنگ شيميايي مدرن» شناخته شده است. در اين روز سربازان آلماني در منطقه اي به نام «يپرس» در بلژيك با استفاده از شش هزار سيلندر داراي گاز كلر، صد و شصت و هشت تن از اين گاز كشنده را به طرف متفقين رها كردند. اين حادثه منجر به مرگ بيش از پنج هزار نفر از سربازان مقابل شد.
آثار كشنده و ناتوان كننده ي ناشي از اين حمله ی شيميايي، دو طرف جنگ را به استفاده چند باره از اين سلاح خطرناك ترغيب كرد، به طوري كه تا پايان جنگ اول جهاني، بيش از صد و بیست و چهار تن عوامل شيميايي به كار گرفته شد و منجر به كشته و زخمي شدن حدود يك ميليون نفر گرديد.
تلفات و عواقب هولناك ناشي از سلاح هاي شيميايي در طول جنگ اول جهاني، كشورهاي جهان را بر آن داشت تا با امضاي توافق نامه اي بين المللي ، استفاده از سلاح هاي سمي و شيميايي را ممنوع كنند. به همين منظور در سال 1925 توافق نامه ي ژنو به امضا رسيد كه در آن به كارگيري سلاح هاي شيميايي در جنگ منع شده است.
استفاده از مواد شيميايي در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران:
در طول جنگ دوم جهاني با وجود انباشته بودن زرادخانه هاي تسليحاتي كشورهاي درگير جنگ، از اين سلاح مخوف و مهلك استفاده نشد، كه احتمالاً دليل آن ترس و وحشت هر كدام از دو طرف جنگ از به كارگيري وسيع اين سلاح توسط طرف مقابل بود، شايد يكي ديگر ازعلت هاي مهم استفاده نكردن از سلاح هاي شيميايي در جنگ دوم جهاني اين بود كه هيتلر در جنگ اول جهاني در اثر گاز خردل آسيب ديده بود و به عواقب خطرناك استفاده از اين سلاح ها آگاه بود، بنابراين هيچ گاه از اين سلاح ها در جنگ دوم جهاني استفاده نكرد.
پس از جنگ اول جهاني، بزرگ ترين و وسيع ترين حملات شيميايي در طول تاريخ، در جنگ ايران و عراق رخ داد.
در طول هشت سال جنگ تحميلي، عراق در جبهه هاي مختلف غرب و جنوب از عوامل مختلف شيميايي عليه رزمندگان اسلام استفاده كرد. گزارش هاي رسمي (از جمله گزارش كارشناسان سازمان ملل متحد) به كارگيري دو نوع مهم از عوامل شيميايي را در جنگ، توسط عراق ثابت كرد.
1. گاز خردل (سولفور موستارد يا عامل تاول زا)
2. عامل اعصاب (عمدتاً تابون و گاهي سومان)
علاوه بر اين دو عامل، عوامل شيميايي ديگري نيز وجود دارند كه عبارتند از:
عوامل خون (سيانور و...)
عوامل خفه كننده (فسژن و...)
و برخي عوامل نادر ديگر، اما به كارگيري هيچ كدام از اين عوامل در جنگ ايران و عراق ثابت نشد.
تفاوت هاي اساسي گاز خردل و عامل اعصاب:
گاز خردل يا عامل تاول زا به طور معمول در چند دقيقه و حتي چند ساعت اوليه ي آلودگي، علايم زيادي ايجاد نمي كند، در حالي كه در هنگام مصدوميت با عوامل اعصاب، نشانه هاي مسموميت از همان لحظه هاي اوليه شروع مي شود.
در ضمن، اين دو نوع عامل شيميايي از نظر نشانه ها هم با هم متفاوت هستند.
علايم آسيب ديدگي با سلاح هاي شيميايي:
علايم آسيب ديدگي با گاز خردل :
پوست: علائم پوستي به طور معمول بين دو تا هشت ساعت اوليه (بسته به شدت آلودگي ايجاد مي شود. ابتدا مانند آفتاب سوختگي به صورت قرمزي، خارش و سوزش پوست است و به تدريج (در طول دو تا هجده ساعت بعد) به صورت تاول هاي پوستي كوچك و سپس تاول هاي بزرگ ظاهر مي شود.
مناطقي از پوست كه سريع تر و بيش تر تحت تأثير قرار مي گيرند، جاهاي گرم، مرطوب و ظريف تر هستند، (مانند كشاله ي ران- دستگاه تناسلي خارجي- زير بغل- حفره ي جلوي آرنج و گردن.)
در موارد شديد، بهبودي تاول هاي پوستي مانند يك سوختگي شديد و وسيع چند هفته تا چند ماه طول مي كشد.
چشم: چشم حساس ترين عضو در مقابل گاز خردل است. علايم چشمي معمولاً زودتر آغاز مي شوند. اين نشانه ها عبارتند از: سرخي و پر خوني چشم، سوزش چشم و احساس درد شديد، ترس از نور و صدمه به قرنيه ي چشم. در موارد تماس شديد، به دليل آسيب قرنيه ممكن است كوري موقت ايجاد شود كه با التيام يافتن ضايعات چشمي، به تدريج بهبود مي يابد. هرچند اين افراد ممكن است بعدها دچار مشكلات چشمي مزمن شوند.
ريه و راه هاي تنفس:
استنشاق بخار گاز خردل معمولاً باعث بروز التهاب در مجاري تنفسي شده و مقدار كم تري از آن وارد ريه مي شود. ضمن اينكه در حنجره نيز باعث بروز خشونت صدا مي شود. به تدريج التهاب مجاري تنفسي و راه هاي هوايي شدت يافته (بسته به شدت آلودگي و مدت زمان تماس با گاز) سرفه، تنگي نفس، خس خس و علايمي شبيه سينه پهلو ايجاد مي شود. ممكن است عفونت بعدي باعث وخيم تر شدن ضايعات ريوي شود.
مرگ و مير اوليه در مصدومان با گاز خردل معمولاً به دليل آسيب ريوي و نارسايي تنفسي است.
علايم آسيب ديدگي با عامل اعصاب:
عوامل اعصاب از نظر ساختمان شيميايي و علايم، شباهت زيادي به حشره كش يا سم آفت كش دارند و در اثر استنشاق يا جذب از راه پوست علايم مسموميت پس از چند دقيقه يا حتي چند ثانيه ظاهر مي شود.
تاري ديد (به دليل تنگ شدن مردمك ها) همراه با درد چشم ها
ترشحات زياد از چشم ها (ريزش اشك)
ترشح بزاق از دهان
ترشحات بيني (آب ريزش بيني)
انقباض هاي عضلاني (شبيه تشنج) و در مراحل شديد فلج عضلاني
تپش قلب
تهوع و استفراغ
در مسموميت هاي شديد علايمي مانند اختلال هوشياري و اغما بروز مي كند.
نكته مهم:
عوامل اعصاب باعث بروز تاول پوستي يا سوختگي پوست نمي شوند. خوشبختانه تحقيق ها و مطالعه هاي دقيق علمي در طول پنجاه سال گذشته نشان مي دهد كه عوامل اعصاب داراي عوارض دراز مدت نگران كننده اي نيستند و مصدومان كه پس از تماس با گاز اعصاب، درمان هاي اوليه براي آنها نتيجه بخش بوده، مانند ساير مردم عادي به زندگي خود ادامه داده و خود و ساير افراد خانواده و فرزندان آن ها در سلامت به سر برده اند.
هم چنين بررسي هاي پزشكي انجام شده بر روي مصدومان گاز خردل در جنگ اول جهاني و نيز تحقيق ها و مطالعه هاي انجام شده بر روي مصدومان گاز خردل در جنگ ايران و عراق نشان مي دهد كه اين عامل شيميايي داراي عوارضي در دراز مدت است كه برخي از آنها چندان اهميت ندارند و به راحتي قابل درمان هستند و برخي ديگر داراي اهميت بيش تري هستند و لازم است در مورد هركدام از اين عوارض اطلاعات بيش تري كسب كنيد تا بتوانـيد راه هاي درسـت پيش گيري از شديد شدن اين عوارض و نيز اقدام هايي را كه براي درمان خود مي توانيد انجام دهيد، فرا بگيريد.
مهم ترين عوارض ديررس گاز خردل عبارتند از:
- عوارض ريه اي و راه هاي تنفسي
- عوارض چشمي
- عوارض پوستي
تحقيق هاي مفصلي در حال حاضر در داخل و خارج از كشور در مورد اثرهاي اين گاز بر ساير قسمت هاي بدن، از جمله خون، سيستم ايمني، سيستم توليد مثل و... انجام شده يا در حال انجام است و نتيجه هاي خوبي هم به دست آمده است. بد نيست اين را بدانيد كه اين عوارض واگير ندارد و اين تصور كه مشكلات جسمي مصدومان شيميايي ممكن است به ساير اعضاي خانواده سرايت كند و مانند يك بيماري واگير براي اطرافيان خطرناك باشد، تصوري كاملا غلط بوده و ناشي از بي اطلاعي نسبت به اين بيماري هاست.
با همه ي مشكلات، زندگي جريان دارد:
در تمام دنيا، از جمله جامعه ي ما، در حال حاضر تعداد بسيار زيادي از مردم به بيماري هاي مختلف مبتلا هستند كه برخي از آنها قابل درمان نيست و تا آخر عمر همراه بيمار است، مثل آسم- ديابت- هموفيلي- بيماري هاي ناتوان كننده اي مثل M.S ، آسيب هاي نخاعي و ...
تمام افراد مبتلا به اين بيماري ها دو راه در پيش رو دارند:
1. دايم نگران وضعيت جسمي خود باشند و هيچ اميدي به ادامه ي زندگي نداشته باشند و منتظر بروز عوارض بعدي بيماري خود باشند.
2. با درك صحيح واقعيت و آشنا شدن با جنبه هاي مختلف بيماري خود، به توانايي هاي زيادي كه دارند، فكر كنند و به دنبال راه هايي باشند كه با وجود بيماري، بتوانند به زندگي خود ادامه داده، در مسير مورد نظر خود قدم بردارند.
به عبارت ديگر با بيماري خود زندگي كنند نه براي بيماري.
نمونه ي اين افراد جانبازاني هستند كه با وجود معلوليت يا از كارافتادگي شديد، موفق به كسب موفقيت هاي چـشم گير علمي، صنعتي ورزشي يا شغلي شده اند و در حال حاضر با نشاط و روحيه در محل كار و محيط زندگي خود حضور دارند.
با وجود عوارض مختلف جسمي و روحي مثل سرفه هاي مداوم، عفونت هاي ريوي، استفاده مداوم از اسپري ها و غيره شما هم مي توانيد به زندگي عادي خود ادامه دهيد و با دانستن و آموختن نكته هاي بهداشتي، ضمن پيش گيري مؤثر از تشديد مشكلات جسمي يا روحي خود، گام هاي مهمي در جهت بهبود وضعيت سلامت خود برداريد.
خوشبختانه با پيشرفت هاي شگرف پزشكي و علمي در سال هاي اخير، برخي از بيماري هايي كه تا چند سال قبل بهبود نيافتني بودند، در حال حاضر قابل درمان مي باشند.
با تلاش وسيعي كه در حال حاضر در بين استادان و متخصصان رشته هاي مختلف پزشكي در داخل و خارج كشور در حال انجام است، به طور مسلم به زودي شاهد موفقيت هاي اساسي در درمان مشكلات جانبازان شيميايي خواهيم بود.
بد نيست بدانيد در حال حاضر روش هاي مؤثري در درمان مشكلات ريوي و چشمي جانبازان شيميايي شناخته شده است و به زودي با تحقيق های تكميلي نتيجه ي اين درمان ها آشكار خواهد شد.
نویسنده: سعید کشاورز- تابستان 86
پایان
نویسنده